Nutri-Score, czyli system znakowania żywności – informacje podstawowe, opinie, kontrowersje

Francuski system znakowania żywności Nutri-Score jest obecnie jednym z kilku systemów znakowania żywności funkcjonujących w Unii Europejskiej. Polega na pięcioliterowym oznaczaniu produktów żywieniowych w skali od A do E. Komisja Europejska dążąc do ujednolicenia znakowania na szczeblu unijnym wyraźnie skłania się do wyboru systemu Nutri-Score. 

Nutri-Score – podstawowe założenia systemu

Grupa siedmiu państw członkowskich UE – m.in. Włochy oraz Grecja– wyraziła otwarty sprzeciw wobec Nutri-Score, gdyż godzi on w produkty regionalne, które są oceniane jako „niezdrowe”. Polska nie zajęła jeszcze stanowiska odnośnie narzucenia Nutri-Score całej Unii. Jego przyjęcie przez Komisję Europejską zagroziłoby pozycji rynkowej polskiej żywności, ponieważ wiele flagowych produktów z naszego kraju, choć jest wyrabianych z naturalnych składników, to zawiera dużo tłuszczu, co jest jednoznacznie negatywnie klasyfikowane w systemie Nutri-Score. Oznacza to, że inne produkty będą przedstawiane konsumentom jako korzystniejsze dla ich zdrowia, choć nie można wskazać jednoznacznej korelacji pomiędzy oceną Nutri-Score a rzeczywistym wpływem danego produktu na zdrowie człowieka..

System Nutri-Score jest nowatorskim systemem znakowania produktów spożywczych stworzonym przez francuski zespół ds. badań nad epidemiologią żywności, pod przewodnictwem Serge’a Hercberga . System opiera się na pięciokolorowym oznaczaniu żywności według liter od A do E, przy czym każda litera ma swój kolorystyczny odpowiednik. I tak, litera A – najwyższa ocena – jest zaznaczona na kolor ciemnozielony, natomiast żywność najniższej jakości jest oznaczona literą E z kolorem czerwonym. Produkty z literą A to produkty najwyższej jakości, których spożywanie wpływa pozytywnie na nasze zdrowie, podczas gdy produkty z literą E to produkty, których należy unikać, ponieważ mają negatywny wpływ na zdrowie.

Według jakich czynników jest oceniany dany produkt?

Na klasyfikację danego produktu według skali od A do E ma wpływ kilka czynników. W pierwszej kolejności przeprowadzane jest badanie wartości odżywczej produktu spożywczego. Na ocenę pozytywną składa się wysoka zawartość białka, błonnika, witamin oraz zawartość owoców/warzyw i orzechów. Negatywną ocenę otrzymują produkty mające wysoką kaloryczność w 100 g, wysoką zawartość cukru, kwasów tłuszczowych nasyconych oraz soli. Następnie punkty pozytywne odejmuje się od punktów negatywnych i powstaje ocena punktowa wartości odżywczej, która następnie jest przyporządkowywana do skali pięcioliterowej . System Nutri-Score co do zasady nie obejmuje środków spożywczych zwolnionych z wymogu przedstawiania obowiązkowej informacji o wartości odżywczej. Są to przykładowo: świeże owoce, warzywa, zioła, przyprawy, kawa, herbata, guma do żucia czy drożdże. Takie produkty jednak mogą mieć zamieszczoną ocenę Nutri-Score na opakowaniu, jedynie pod warunkiem, że zostanie podana informacja o wartości odżywczej na produkcie. Sposób w jaki zostanie podana taka informacji mogą określić państwa członkowskie. Zgodnie z art. 44 ust. 2 rozporządzenia (UE) 1169/2011 państwa członkowskie mogą przyjmować przepisy krajowe dotyczące sposobu udostępniania danych szczegółowych lub elementów danych szczegółowych, (…) w stosownych przypadkach form ich wyrażania i prezentacji .

Skala pięciu kolorów ma w założeniu dostarczyć konsumentowi prostą informację na temat danego produktu żywnościowego, tak aby konsument mógł kształtować zdrowe nawyki żywieniowe. Dotychczas skala Nutri-Score została wprowadzona na zasadzie dobrowolności we Francji (2017), Hiszpanii (2018), Belgii (2019), Królestwie Niderlandów (2019), Luksemburgu (2020) oraz Niemczech (2020) . Jest również wprowadzana poprzez spółki takie jak Carrefour, Auchan, Danone czy Kaufland , w innych państwach, w tym w Polsce. Nieprzypadkowo w większości są to przedsiębiorstwa francuskie.

Czytaj także: Miód w Polsce silny, mimo problemów. KOWR: Polska wiodącym producentem

Unijna debata wokół oznaczenia wartości odżywczej z przodu opakowania

W maju 2020 r. Komisja Europejska przyjęła tzw. strategię „od pola do stołu”. Strategia ta jest kluczowym elementem Europejskiego Zielonego Ładu, w którym określono, jak do 2050 r. uczynić Europę pierwszym kontynentem neutralnym klimatycznie. Koncepcja zawiera nową, zrównoważoną strategię na rzecz pobudzenia gospodarki, poprawy zdrowia i jakości życia ludzi, oraz dbania o przyrodę . W kontekście wspomnianej unijnej strategii Komisja Europejska wystąpiła z wnioskiem dotyczącym zharmonizowanego obowiązkowego oznaczania wartości odżywczej z przodu opakowania artykułów żywnościowych, aby umożliwić konsumentom świadome, zdrowe i zrównoważone wybory produktów spożywczych.

Regulacje prawne informacji o żywności

Obecnie każda paczkowana żywność wprowadzana do obrotu w UE i przeznaczona dla konsumentów musi być opatrzona informacją o wartości odżywczej, zgodnie z wymogami określonymi w art. 30–34 rozporządzenia (UE) nr 1169/2011. Informacja o wartości odżywczej musi zawierać co najmniej wartość energetyczną oraz ilość tłuszczu, w tym nasyconych kwasów tłuszczowych, węglowodanów, cukrów, białka i soli, wyrażone w przeliczeniu na 100 g lub 100 ml i przedstawioną, jeśli to możliwe, w formie tabelarycznej z wyrównanymi liczbami.

Aby pomóc konsumentom w dokonywaniu zdrowszych wyborów żywieniowych i łatwym dostrzeganiu podstawowych informacji żywieniowych, art. 35 unijnego, wyżej przywołanego, rozporządzenia w sprawie przekazywania konsumentom informacji o żywności zezwala na dodatkowe dobrowolne powtórzenie wartości energetycznej i / lub ilości składników odżywczych wyrażonych innymi formami wyrażenia lub przedstawionych za pomocą form graficznych lub symboli.
Te dodatkowe formy wyrażania i prezentacji informacji żywieniowych muszą spełniać kilka wymogów prawnych. W szczególności nie mogą wprowadzać konsumentów w błąd, ale muszą ułatwiać im zrozumienie wkładu lub znaczenia żywności dla wartości energetycznej i składników odżywczych diety. Muszą również opierać się na naukowo uzasadnionych dowodach. Ponadto muszą być obiektywne, niedyskryminujące i nie mogą tworzyć przeszkód w swobodnym przepływie towarów. Takie dodatkowe formy wyrażania i prezentacji są powszechnie znane jako „oznaczenie wartości odżywczej z przodu opakowania” , które odnosi się do informacji żywieniowych umieszczonych w głównym polu widzenia.

Wielość systemów oznaczania wartości odżywczej na froncie etykiety

W całej Unii Europejskiej wiele zainteresowanych podmiotów opracowało różnorodne programy w różnych formach. Obecnie na rynku unijnym istnieje sześć schematów umieszczanych z przodu opakowania opracowanych lub zatwierdzonych przez organy sektora publicznego . Jednym z nich jest schemat referencyjnych wartości spożycia, którego etykieta zawiera informacje liczbowe o tym, ile energii i składników odżywczych jest obecnych w porcji żywności i jaki procent dziennego referencyjnego spożycia to stanowi (włoski system Nutrinform Battery). Systemy znakowania żywności mogą również wyrażać ogólną wartość odżywczą żywności, tak jak Nordycka Dziurka od Klucza używana w krajach skandynawskich, która polega na umieszczaniu logo w kształcie dziurki od klucza na zdrowszych produktach żywnościowych. Innym przykładem jest brytyjska „sygnalizacja świetlna” (Traffic Lights Labelling) oparta na systemie kolorów. Przedstawia w trzech kolorach wartość produktów spożywczych pod względem zawartości czterech składników odżywczych (tłuszczów, tłuszczów nasyconych, całkowitej zawartości cukru, soli w gramach i energii (kcal)). Próg dla każdego koloru jest ustalony dla każdego mikroskładnika przez Departament Zdrowia .

Cel Komisji Europejskiej: ujednolicić system

Początkowo, w 2008 r., Komisja Europejska chciała opracować wspólny unijny system oznaczania wartości odżywczej z przodu opakowania. Jednak ostatecznie państwa członkowskie same kształtowały własne systemy i zalecały podmiotom działającym na rynku spożywczym stosować specjalne oznakowania wartości odżywczej z przodu opakowania.

W końcu Komisja Europejska zebrała w jeden raport wszystkie systemy, aby podjąć bardziej przemyślaną decyzję w sprawie ewentualnej dalszej harmonizacji. Spośród systemów znakowania żywności najbardziej charakterystycznym jest francuski system Nutri-Score, przyjęty w 2017 r. , który nie powtarza informacji zawartych w informacji o wartości odżywczej, ale dostarcza informacji o ogólnej jakości odżywczej żywności za pomocą palety pięciu kolorów powiązanych z klasą literową. Zgodnie z raportem Komisji systemy z przodu opakowania mogą pomóc konsumentom w dokonywaniu świadomych wyborów żywieniowych, stąd ważne jest ujednolicenie systemów. Komisja wyraźnie skłania się w stronę przyjęcia schematu wykorzystującego kodowanie kolorami, ponieważ wydaje się on być najbardziej obiecujący w poprawianiu jakości konsumenckich wyborów żywieniowych. W taki sposób działa właśnie francuski Nutri-Score. I choć teoretycznie Komisja na tym etapie nie zaleca konkretnego sposobu znakowania żywności, to jednak wszystkie podejmowane kroki wskazują na preferowanie tego systemu . Komisja ma w planach wprowadzenie na szczeblu unijnym zharmonizowanego obowiązkowego oznaczania wartości odżywczej z przodu opakowania przed końcem 2022 r.

Kontrowersje wokół systemu Nutri-Score

Grupa siedmiu państw członkowskich UE – Włochy, Czechy, Cypr, Grecja, Węgry, Łotwa i Rumunia – wyraziła otwarty sprzeciw przeciwko schematowi Nutri-Score. Przedstawiciele tych państw podpisali list otwarty do Komisji Europejskiej, w którym wezwano do: „opracowania zharmonizowanego, niedyskryminującego i opartego na dowodach sytemu oznakowania, w którym priorytetem jest wzmocnienie pozycji konsumentów, a nie zysk” . Po pierwsze, nowy system powinien dostarczać pełnej informacji o składnikach odżywczych w produkcie. Po drugie, z systemu winny być wyłączone produkty o chronionym pochodzeniu i produkty jednoskładnikowe. Ponadto schemat powinien opierać się na dziennym spożyciu, a nie na ogólnym progu 100 g/100 ml, gdyż dyskryminuje to producentów żywności spożywanej w niewielkich ilościach, jak np. oliwa z oliwek. System Nutri-Score jest postrzegany przez nich jako uproszczony i może wprowadzać konsumenta w błąd. Co więcej, Nutri-Score ocenia żywność jako „dobrą” lub „złą” bez uwzględnienia ogólnej diety osoby, wielkości spożytej porcji lub częstotliwości spożycia. Tracą na tym wszystkie tradycyjne produkty spożywcze oparte w 100% na naturalnych surowcach, takie jak: ser feta (Grecja), ser Camembert (Francja), oliwki Kalamata (Grecja), parmezan (Włochy), Jamón de Serrano (Hiszpania), oliwa z oliwek (Grecja, Hiszpania, Włochy), miód, tradycyjne wędliny i produkty mięsne, produkty z wątróbek gęsich i kaczych itp. Produkty tego rodzaju są oceniane bowiem jako „niezdrowe”. Żywność chroniona przez UE w ramach „chronionej nazwy pochodzenia”, „chronionego oznaczenia geograficznego”, „tradycyjnych specjalności” i produktów jednoskładnikowych jest również zagrożona niewłaściwą oceną, jak np. nugat z Hiszpanii . Takie stanowisko jest wyraźnie przeciwne systemowi Nutri-Score, które jest wspierane z kolei przez Francję, Belgię, Hiszpanię, Niemcy, Holandię i Luksemburg. Z uwagi na wyżej zasygnalizowany spór i rozbieżność stanowisk może być trudno osiągnąć kompromis przed końcem 2022 r.

Nutritionism

Warto dodać, że system Nutri-Score wpisuje się w znacznie szerszą ideę podejścia do diety i walorów artykułów spożywczych, znaną w języku angielskim jako nutritionism. Nutritionism jest to koncepcja spopularyzowana przez jednego z jej przeciwników, dziennikarza Michaela Pollana, która zakłada, że to naukowo zidentyfikowane składniki odżywcze w żywności określają wartość poszczególnych środków odżywczych w diecie. W praktyce oznacza to, że nawet wysoko przetworzona żywność może być postrzegana jako zdrowa w zależności od zawartości „dobrych” lub „złych” składników odżywczych. Termin nutritionism jest w dużej mierze pejoratywny, zwykle używany jest do określania poglądów innych osób. Zgodnie z tą koncepcją, Coca Cola Zero zostanie uznana za zdrową, ponieważ jej składniki odżywcze są teoretycznie „dobre” . I rzeczywiście, w aplikacji mobilnej Open Food Facts, oceniającej produkty żywnościowe według skali Nutri- Score, Coca Cola Zero została oznaczona literą B, a więc jako zdrowa, podczas gdy już wyżej wymienione naturalne produkty takie jak na przykład oliwa z oliwek otrzymały literę E. Takie podejście do diety może nieść za sobą bardzo szkodliwe skutki dla organizmu ludzkiego. Niestety system Nutri-Score jest uznawany za typowy przykład koncepcji nutritionism .4. Nutri-Score w Polsce?Polska nie zajęła jeszcze stanowiska na forum unijnym. Teoretycznie w Polsce nie zostało wprowadzone nowe oznakowanie, jednak powoli możemy zauważać coraz więcej produktów żywnościowych, szczególnie w dużych supermarketach, na których pojawia się system oznaczania pięcioliterowego. Polska słynie z wielu regionalnych produktów, takich jak np. kabanosy, kiełbaski śląskie czy oscypki z Podhala, czy produktów charakterystycznych dla polskich wyrobów cukierniczych, np. ptasiego mleczka, które wedle skali Nutri-Score klasyfikują się na najniższą literę: E . To niesie ze sobą wielkie zagrożenie dla polskiej kuchni oraz może wpłynąć na zmianę nawyków żywieniowych przez konsumentów, co może postawić w trudnej sytuacji polskich producentów. Trzeba mieć świadomość, że jeżeli system zostanie przyjęty na szczeblu unijnym, polskie produkty, słynące z tłustych, ale naturalnych składników, mogą zostać wyparte ich odpowiednikami, które lepiej wypadają w ocenie Nutri-Score, ale niekoniecznie są zdrowsze. Polska, mając świadomość do czego może prowadzić wprowadzenie systemu Nutri-Score, powinna zająć jasne stanowisko wobec planów Komisji Europejskiej, aby chronić nasze rodzime produkty. Jak wskazuje Jean-Paul Oury: „nasza żywność to kwestia zbyt poważna, żeby oddać ją niezrozumiałym decyzjom eurobiurokracji” .

Podsumowanie

Przeciwnicy wprowadzenia systemu Nutri-Score w Polsce dostrzegają wartość oznaczania wartości odżywczej z przodu opakowania w celu wyrabiania zdrowych nawyków i dokonywania bardziej świadomych wyborów żywieniowych. Jednak wskazują, że system Nutri-Score nie jest tego gwarantem. Nie dostarcza bowiem żadnych wyczerpujących informacji o składnikach odżywczych, uwzględniających referencyjne wartości spożycia dla przeciętnego konsumenta, jak ma to miejsce w przypadku konkurencyjnego oznaczenia – włoskiego systemu Nutrinform. Patrząc na oceny poszczególnych produktów i obserwując takie zjawiska jak ocena E (czyli najniższa) dla tradycyjnej szynki iberyjskiej, a A dla płatków czekoladowych Nestle , można odnieść wrażenie, że system Nutri-Score powstał zgodnie z preferencjami kilku koncernów spożywczych, które z korzyścią dla siebie chciałyby kształtować nawyki żywieniowe konsumentów w taki sposób, aby w konsekwencji czerpać z tego ogromne zyski. Ciekawie wypowiedział się na temat systemu profesor Philippe Legrand, który kierował komisją we Francuskiej Agencji Bezpieczeństwa Żywności: „[system] nie informuje o składzie żywności, ale wydaje ogólną ocenę artykułu spożywczego. To ni mniej, ni więcej, tylko opinia czy werdykt. Zatem z punktu widzenia informacji naukowej to słabe rozwiązanie” .

Przy dyskusji o Nutri-Score ważne jest krytyczne, oparte na rzeczowej analizie i ocenie spojrzenie. Prawdą jest, że w Europie występuje wysoki odsetek osób zmagających się z otyłością i ważne jest wyrabianie zdrowych nawyków żywieniowych . Natomiast system Nutri-Score oparty jest na algorytmie wydającym „werdykt” o poziomie zdrowotności danego produktu w sposób budzący wątpliwości. Dodatkowo, obserwując klasy produktów, które klasyfikują się jako te z najwyższą oceną, oraz te z najniższą, trudno oprzeć się wrażeniu, że produkty ewidentnie zdrowe jak oliwa z oliwek czy miód są niesłuszne oceniane jako te, których lepiej unikać. Dlatego ważna jest merytoryczna dyskusja w Polsce na temat systemu Nutri-Score, która doprowadzi do obiektywnych i przekonujących wniosków w omawianej materii.

Anna Jackowska

Tekst przygotowany i opublikowany pierwotnie na stronie Centrum Rozwoju Rolnictwa przy Ośrodku Analiz Cegielskiego

przypisy

1. Profesor nauk medycznych, specjalista z dziedziny dietetyki. Jego praca doprowadziła do wprowadzenia systemu etykietowania żywności Nutri-Score we Francji. Projekt systemu został wstępnie przedstawiony w raporcie S. Hercberg, Propositions pour un nouvel elan de la politique nutritionelle francaise de sante publique dans le cadre de la Stategie Nationale de Sante, https://solidarites-sante.gouv.fr/IMG/pdf/rapport_Hercberg_15_11_2013.pdf, dostęp: 24.11.2020.

2. Na podstawie informacji podanych w opisie systemu Nutri-Score dostępnym w Internecie pod adresem: http://nutriscore.pl, dostęp: 24.11.2020.

3. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1169/2011 z dnia 25 października 2011 r. w sprawie przekazywania konsumentom informacji na temat żywności, zmiany rozporządzeń Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1924/2006 i (WE) nr 1925/2006 oraz uchylenia dyrektywy Komisji 87/250/EWG, dyrektywy Rady 90/496/EWG, dyrektywy Komisji 1999/10/WE, dyrektywy 2000/13/WE Parlamentu Europejskiego i Rady, dyrektyw Komisji 2002/67/WE i 2008/5/WE oraz rozporządzenia Komisji (WE) nr 608/2004, (dalej: rozporządzenie (UE) 1169/2011).

4. Zob. Sprawozdanie Komisji dla Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie stosowania dodatkowych form wyrażania i prezentacji informacji o wartości odżywczej, s.8, https://ec.europa.eu/food/sites/food/files/safety/docs/labelling-nutrition_fop-report-2020-207_en.pdf, dostęp: 7.12.2020.

5. L. Scheid, Germany introduces long-awaited ‘Nutri-Score’, https://www.euractiv.com/section/agriculture-food/news/germany-introduces-long-awaited-nutri-score/, dostęp: 7.12.2020.

6. Zob. informacje podane w Internecie pod adresem: https://danone.pl/nutri-score/, dostęp: 25.11.2020.

7. Zob. informacje podane w Internecie pod adresem: https://firma.kaufland.pl/odpowiedzialnosc/zrobmy-to-razem/nutri-score.html, dostęp: 25.11.2020.

8. Szerzej zob. Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego, Komitetu Regionów, Strategia „od pola do stołu” na rzecz sprawiedliwego, zdrowego i przyjaznego dla środowiska systemu żywnościowego, https://eur-lex.europa.eu/resource.html?uri=cellar:ea0f9f73-9ab2-11ea-9d2d-01aa75ed71a1.0015.02/DOC_1&format=PDF, dostęp: 22.11.2020.

9. Z ang. „front- of-pack nutrition labelling”.

10. Oprócz programów publicznych, na rynku UE obecne są niektóre programy prywatne, takie jak etykieta referencyjnych wartości spożycia lub logo Healthy Choice. Zob. oficjalne informacje Komisji Europejskiej: https://ec.europa.eu/food/safety/labelling_nutrition/labelling_legislation/nutrition-labelling_en, dostęp: 28.11.2020.

11. Szerzej zob. V. Ohvrik, K. Lagestrand Sjolin, The Nordic Keyhole scheme, https://ec.europa.eu/food/sites/food/files/animals/docs/comm_ahac_20180423_pres2.pdf, dostęp: 22.11.2020.

12. M. Wilkowska, Na co zwracamy największą uwagę czytając etykiety?, https://dietetycy.org.pl/na-co-zwracamy-najwieksza-uwage-czytajac-etykiety/, dostęp: 28.11.2020.

13. S. Storcksdieck gennant Bonsmann i in., Front-of-pack nutrition labelling schemes: a comprehensive review, Luxembourg 2020, doi:10.2760/436998,
https://publications.jrc.ec.europa.eu/repository/bitstream/JRC113586/kjna29811enn_1.pdf, dostęp: 28.11. 2020.

14. System Nutri-Score został wprowadzony ustawą o modernizacji systemu ochrony zdrowia w styczniu 2016 r. [https://www.legifrance.gouv.fr/jorf/id/JORFTEXT000031912641/, dostęp: 27.11.2020]. Następnie, w październiku 2017 r., podpisano dekret ministerialny, aby ustalić formę prezentacji Nutri-Score [https://www.legifrance.gouv.fr/jorf/id/JORFTEXT000035944131, dostęp: 28.11.2020].

15. Wszystkie podjęte kroki przez Komisje Europejska w celu ujednolicenia systemu „front-pack-system labelling” zostały przedstawione na stronie internetowej Komisji pod adresem: https://ec.europa.eu/food/safety/labelling_nutrition/labelling_legislation/nutrition-labelling_en dostęp: 28.11.2020. Z sprawozdania Komisji wynika, że „schematy oceny, które wykorzystują kodowanie kolorami, ze stopniowanym wskaźnikiem lub bez, wydają się najbardziej obiecujące w poprawianiu jakości odżywczej wyborów żywieniowych” (Sprawozdanie Komisji dla Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie stosowania dodatkowych form wyrażania i prezentacji informacji o wartości odżywczej, https://ec.europa.eu/transparency/regdoc/rep/1/2020/PL/COM-2020-207-F1-PL-MAIN-PART-1.PDF, dostęp: 30.11.2020).

16. A. Tobojka, Szkodliwy miód i zdrowe frytki – sprzeciw wobec systemu oznaczeń na żywności, https://www.farmer.pl/produkcja-zwierzeca/szkodliwy-miod-i-zdrowe-frytki-sprzeciw-wobec-systemu-oznaczen-na-zywnosci,100482.html, dostęp: 26.11.2020.

17. Dlaczego system oznaczania wartości odżywczych Nutri-Score może być zły dla polskich rolników i konsumentów - wkład w debatę na podstawie opracowania przygotowanego dla włoskiego zrzeszenia Federalimentare, https://foodfakty.pl/dlaczego-system-oznaczania-wartosci-odzywczych-nutriscore-moze-byc-zly-dla-polskich-rolnikow-i-konsumentow-wklad-w-debate-na-podstawie-opracowania-przygotowanego-dla-wloskiego-zrzeszenia-federalimentare, dostęp: 23.11.2020.

18. K. Merten-Lentz, EU wants harmonised front of pack nutrition labelling before end 2022, https://www.lexology.com/library/detail.aspx?g=6aafd588-7ecc-436f-b82a-19c20d54637d, dostęp: 23.11.2020.

19. Opis książki G. Scrynisa, Nutritionism. The Science and Politics of Dietary Advice, dostępny w Internecie pod adresem: http://cup.columbia.edu/book/nutritionism/9780231156561, dostęp: 30.11.2020.

20. Wpisy Frederica Leroy w internetowym serwisie Twitter, krytykujące system Nutri-Score i pokazujące zdjęcia produktów żywnościowych ocenianych według tego systemu jako wpisujące się w koncepcje Nutritionismu, dostępne pod adresem: https://twitter.com/fleroy1974/status/1279772429905203202/photo/1, dostęp: 30.11.2020.

21. Można to sprawdzić w oficjalnej aplikacji mobilnej Open Food Facts obejmującej system Nutri- Score.

22. J.-P. Oury, Nutri-Score. Polski stół cenzurowany przez Brukselę?, https://wszystkoconajwazniejsze.pl/jean-paul-oury-polski-stol-cenzurowany-przez-bruksele/, dostęp: 25.11.2020.

23. Grafika z przykładami ocen systemu Nutri-Score od A-E dostępna w serwisie Twitter pod adresem internetowym: https://twitter.com/fleroy1974/status/1279772429905203202 , dostęp: 26.11.2020.