Ochrona gruntów rolnych jest regulowana prawnie. Zgodnie z art. 15, ust. 1 Ustawy z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych (tekst jednolity Dz. U. z 2017 r. poz. 1161 z późn. zm.) właściciel gruntów stanowiących użytki rolne oraz gruntów zrekultywowanych na cele rolne jest obowiązany do przeciwdziałania degradacji gleb, w tym szczególnie erozji i ruchom masowym ziemi.

Rolnik ma obowiązek utrzymywania w sprawności technicznej urządzeń przeciwerozyjnych oraz urządzeń melioracji szczegółowych na własnych gruntach.

Zabiegi przeciwerozyjne, czyli ochrona gruntów

W wyniku procesów erozji wodnej i wietrznej oraz pogorszenia właściwości powietrznowodnych gleby następuje jej degradacja fizyczna. Ochrona gleb przed erozją wodną zależy w dużej mierze od położenia pola, rodzaju okrywy roślinnej i sposobu uprawy roli. Dlatego na gruntach podatnych na erozję należy stosować specjalne zabiegi przeciwerozyjne:

• utrzymywać trwałe zadarnienie/zalesienie gruntów na stokach o nachyleniu powyżej 20%;
• zadarniać drogi spływu wód opadowych, a trawę na tych terenach kosić przynajmniej dwa razy w okresie wegetacji;
• stosować głęboszowanie polegające na dokonywaniu głębokich nacięć w glebie i spulchnianiu podglebia, zwiększając tym pojemność wodną gleby, co ułatwia wsiąkanie wody do jej głębszych warstw.

Wpływ okrywy roślinnej i sposobu użytkowania na ilość materiału glebowego zmytego ze stoku w procesie erozji wodnej:

Około 33% obszaru Polski zagrożone jest erozją wodną, głównie w województwach: podkarpackim, małopolskim, świętokrzyskim i lubelskim. Średnie straty gleby powodowane erozją wodną na GO wynoszą 1,61 t/ha/rok. Na erozję wodną szczególnie narażone są gleby zasobne w frakcje pyłu i drobnego piasku usytuowane na stokach bez okrywy roślinnej.

Erozję gleby można znacznie ograniczyć stosując płodozmiany przeciwerozyjne, w skład których powinny wchodzić rośliny motylkowe i ich mieszanki z trawami oraz rośliny ozime, szczególnie zalecane: rzepak, żyto i pszenżyto, które tworzą zwartą okrywę tzw. „zielone pola” już w okresie jesiennym. Po wcześnie zebranym przedplonie, po którym następuje roślina jara, należy przewidzieć uprawę poplonów ścierniskowych lub ozimych, które będą osłaniały glebę. Powierzchnie gleb ornych nie obsiane zaleca się przykrywać na okres jesienno-zimowy słomą, łętami lub liśćmi.

Stopień zagrożenia gleb erozją wietrzną zależy od ukształtowania powierzchni, wilgotności gleby, kierunku i szybkości wiatru, obecności i rodzaju okrywy roślinnej. W celu zminimalizowania erozji wietrznej należy:

• zakładać i pielęgnować pasy zadrzewień śródpolnych;
• stale utrzymywać glebę pod okrywą roślinną;
• przykrywać powierzchnie gleb przeznaczonych pod rośliny późnego siewu lub sadzenia (ziemniak, kukurydza) na okres wczesnej wiosny materiałami mulczującymi;
• stosować uprawę bezorkową na glebach i terenach szczególnie zagrożonych.

Poza działaniami zapobiegającymi erozji, dla wzrostu i rozwoju roślin niezbędne jest zapewnienie właściwych stosunków powietrzno-wodnych na użytkach rolnych przez utrzymywanie w stanie sprawności rowów melioracyjnych.

Ochrona gruntów rolnych, czyli grunty zmeliorowane trzeba kontrolować

Jeśli rolnik należy do Spółki Wodnej, to do niej należy obowiązek utrzymania rowów melioracyjnych w stanie sprawności.

Właściciele gruntów powinni pamiętać, by urządzenia melioracji wodnych (np. rowy, drenowania itd.) spełniały swoje zadania, muszą być utrzymywane w należytym stanie. Prace konserwacyjne powinno prowadzić się każdego roku, by umożliwić odpływ wód opadowych i roztopowych, i zachować ich przepustowość. Coroczna konserwacja (oczyszczanie) powinna obejmować:

• wykaszanie i wygrabianie skarp rowów,
• odmulanie dna koryt rowów,
• utrzymywanie drożności wylotów rurociągów drenarskich,
• oczyszczanie osadników studni drenarskich zlokalizowanych na trasie rurociągów melioracyjnych.

Ochrona gruntów rolnych wymaga również, aby pamiętać, że zasadniczą funkcją urządzeń melioracji wodnych jest regulacja stosunków wodnych, w celu polepszenia zdolności produkcyjnej gleby, ułatwiania jej uprawy, ochrony użytków rolnych przed degradacją.

Na gruntach ornych, nie narażonych na erozję podstawowym zabiegiem uprawowym jestorka, chociaż coraz częściej stosuje się uproszczone systemy uprawy roli, polegające na spłycaniu uprawek z pominięciem pracy pługa i pozostawianiu na powierzchni pola masy organicznej w postaci roślinnych resztek pożniwnych.

Uprawa orkowa powinna być wykonywana przy optymalnym uwilgotnieniu gleby i w kolejnych latach na nieco inną głębokość. Pogłębianie orki powinno być dokonywane stopniowo (do 1 cm rocznie) i tylko na glebach, wykazujących optymalny odczyn i właściwą zawartość substancji organicznej. Nie zaleca się stosowania tego zabiegu na glebach bardzo lekkich i lekkich o małej zawartości substancji organicznej.

Degradację chemiczną gleb powodują szkodliwe substancje chemiczne, do których należą m.in.: metale ciężkie, pozostałości środków ochrony roślin stosowanych doglebowo. Należy unikać stosowania środków ochrony roślin wolno rozkładających się, o małej selektywności oraz takich, które trzeba stosować w dużych dawkach. Z degradacją chemiczną związany jest odczyn gleby (pH), który wpływa na wzrost, rozwój i plonowanie roślin. Gleby użytków rolnych powinny wykazywać wartość pH w granicach od 5 do 7. Wartość pH poniżej 4,5 sygnalizuje niebezpieczeństwo degradacji gleby, a wartość powyżej 7 świadczy o jej alkalizacji, która może powodować ujemne skutki dla gleby i roślin. Do odkwaszania gleb zaleca się zabieg wapnowania nawozami wapniowymi i wapniowo-magnezowymi dopuszczonymi do obrotu i stosowania w rolnictwie. Nawozy te najlepiej stosować po żniwach. Dopuszcza się stosowanie nawozów wapniowych na przedwiośniu, na glebę powierzchniową zamarzniętą, nie podtopioną.

Na trwałych użytkach zielonych wapnowanie należy przeprowadzać w okresie jesieni. Zabiegu tego nie należy stosować na odłogi, czy użytki ekologiczne, zwłaszcza położone w strefach ochronnych wód.
Nawozy wapniowe nie mogą być stosowane razem z nawozami naturalnymi, ponieważ w wyniku reakcji chemicznych zachodzą straty amoniaku zanieczyszczającego powietrze i powodującego zakwaszenie gleb.

Potrzeby wapnowania w zależności od odczynu gleby

Bardzo ważnym czynnikiem poprawiającym strukturę gleby, jej pojemność wodną i zawartość składników pokarmowych jest zawartość w niej substancji organicznej. Procesy zmniejszania się zawartości substancji organicznej oraz niekorzystne zmiany w składzie mikroflory i mikrofauny w glebie powodują jej degradację biologiczną. Stosowanie dobrze rozłożonego obornika i kompostów, przyorywanie resztek pożniwnych i uprawa roślin wieloletnich zwiększa aktywność biologiczną gleby. Żyzna gleba odznacza się przewagą organizmów pożytecznych dla roślin uprawnych nad organizmami szkodliwymi. Właściwe proporcje tych organizmów można regulować przez odpowiednie zmianowanie, w którym należy unikać częstej uprawy po sobie roślin powodujących zmęczenie gleby (koniczyna, burak, łubin). Do płodozmianu o przewadze zbóż, należy wprowadzać rośliny zapobiegające nagromadzaniu się organizmów szkodliwych (owies, rzepak, rośliny strączkowe). Zgodnie z kodeksem dobrej praktyki rolniczej, racjonalny płodozmian powinien obejmować 3-4 gatunki roślin na glebach lekkich i 4-5 gatunków na glebach cięższych.

Biorąc pod uwagę ochronę środowiska, w tym: wody, gleby, powietrza oraz bioróżnorodności, płodozmian powinien być tak ułożony, aby jak największa powierzchnia gruntów rolnych znajdowała się pod okrywą roślinną w okresie całego roku:

• około 60% powierzchni gruntów rolnych na terenach równinnych,
• przynajmniej 75% powierzchni gruntów rolnych na terenach zagrożonych erozją.

Tzw. „zielone pola” zapobiegają erozji gleb, też również ograniczają straty azotu mineralnego z gleby.

Należy dbać o zachowanie dodatniego bilansu materii organicznej w gospodarstwie i każdego roku wyliczać tzw. średni współczynnik reprodukcji lub degradacji substancji organicznej dla poszczególnych upraw tabela 16. Wartości współczynników reprodukcji lub degradacji gleb wskazują ile ton suchej masy organicznej ubywa (-) lub przybywa (+) rocznie na 1 hektarze pod wpływem uprawy danej rośliny oraz ile wprowadza się jej do gleby w 1 tonie nawozu.

Obowiązki rolników ubiegających się o dopłaty bezpośrednie

Zgodnie z § 1.1. Rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 9 marca 2015 r. w sprawie norm w zakresie dobrej kultury rolnej zgodnej z ochroną środowiska (Dz. U. z 2015 r. poz. 344) grunty orne położone na stokach o nachyleniu powyżej 20o uznaje się za utrzymywane zgodnie z normami, jeżeli nie są wykorzystywane pod uprawę roślin wymagających utrzymywania redlin wzdłuż stoku i nie utrzymuje się ich jako czarny ugór.

Powierzchnię stanowiącą co najmniej 30% gruntów ornych położonych na obszarach zagrożonych erozją wodną, wchodzących w skład gospodarstwa rolnego, należy pozostawić pod okrywą ochronną gleby (okrywa roślinna, ściernisko, resztki pożniwne rośliny przedplonowej, mulcz) co najmniej od dnia 1 listopada do dnia 15 lutego.

Zabrania się wypalania gruntów rolnych!

Zabrania się niszczenia:

• drzew objętych ochroną ustanowionych pomnikami przyrody na podstawie przepisów ustawy o ochronie przyrody;
• rowów, których szerokość nie przekracza 2 m;
• oczek wodnych, w rozumieniu przepisów o ochronie gruntów rolnych i leśnych, o łącznej powierzchni mniejszej niż 100 m2.

Ponadto, zabrania się przycinania drzew i żywopłotów od dnia 15 kwietnia do 31 lipca.

Nie dotyczy to:

• wierzb i drzew owocowych;
• gatunków drzew, których uprawa stanowi zagajnik o krótkiej rotacji12, określonych w przepisach wydanych na podstawie art. 8 ust. 3 pkt. 1 ustawy z dnia 5 lutego 2015 r. o płatnościach
• w ramach systemów wsparcia bezpośredniego – znajdujących się na użytkach rolnych będących w posiadaniu rolnika.

Zagajniki o krótkiej rotacji stanowią jednolite gatunkowo uprawy drzew z rodzaju:

• wierzba (Salix sp.), z wyjątkiem wierzby wykorzystywanej do wyplatania, których maksymalny cykl zbioru wynosi 8 lat;
• topola (Populus sp.), których maksymalny cykl zbioru wynosi 8 lat;
• brzoza (Betula sp.), których maksymalny cykl zbioru wynosi 10 lat;
• uprawiane na gruntach rolnych, które były utrzymywane w dobrej kulturze rolnej na dzień 30 czerwca 2003 r.

Czytaj również: Ochrona gruntów rolnych i leśnych z nowelizacją. Ustawa trafi do komisji

cdr.gov.pl/fot.pixabay