Talk icon

Informacje

21-09-2020

Autor: Świat Rolnika

O potrzebie zmiany definicji rodzinnego gospodarstwa rolnego w polskim prawie

gospodarstwo rolne

Wśród rolników indywidualnych i przedstawicieli doktryny prawa rolnego pojawiają się głosy, że obecnie obowiązująca definicja rodzinnego gospodarstwa rolnego jest zbyt wąska. Powstaje m. in. pytanie, czy przy współczesnej mechanizacji i automatyzacji rolnictwa jedna rodzina jest w stanie efektywnie uprawiać duże obszary upraw rolnych. Plony z takich gospodarstw są znaczne i być może nie wymagają zatrudniania dodatkowych pracowników najemnych, co jest konieczne w celu utrzymania statusu gospodarstwa rodzinnego. Polskie rolnictwo jest obecnie uważane za bardzo niewydajne ze względu na duże rozdrobnienie własności ziemi uprawnej między liczne gospodarstwa. Zatem zmiany ustawowe wydają się tym bardziej pożądane.

Definicja ustawowa rodzinnego gospodarstwa rolnego

Gospodarstwo rodzinne zostało zdefiniowane w art. 5 ust. 1 ustawy z dnia 11 kwietnia 2003 r. o kształtowaniu ustroju rolnego (Dz. U. Nr 64 poz. 592, z późn. zm.). W myśl tego przepisu za gospodarstwo rodzinne uważa się gospodarstwo rolne:

1) prowadzone przez rolnika indywidualnego oraz

2) w którym łączna powierzchnia użytków rolnych jest nie większa niż 300 ha.

Zgodnie zaś z art. 5 ust. 2 i 3 wspomnianej ustawy w przypadku współwłasności w częściach ułamkowych, współwłasności łącznej, współposiadania samoistnego, współposiadania na podstawie użytkowania wieczystego, posiadania na podstawie dzierżawy – powierzchnia użytków rolnych, które są przedmiotem wniosku o przyznanie statusu gospodarstwa rodzinnego, ustalana jest na podstawie udziału w prawie lub też proporcjonalnie do wielkości nieruchomości, gdy prawo ma charakter łączny – jak np. w przypadku współwłasności łącznej.

Gospodarstwa rodzinne mogą prowadzić jedynie rolnicy indywidualni. W myśl art. 6 ust. 1 ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego „za rolnika indywidualnego uważa się osobę fizyczną będącą właścicielem, użytkownikiem wieczystym, samoistnym posiadaczem lub dzierżawcą nieruchomości rolnych, których łączna powierzchnia użytków rolnych nie przekracza 300 ha, posiadającą kwalifikacje rolnicze oraz co najmniej od 5 lat zamieszkałą w gminie, na obszarze której jest położona jedna z nieruchomości rolnych wchodzących w skład gospodarstwa rolnego i prowadzącą przez ten okres osobiście to gospodarstwo”.

Z powyższego wynika, że obie definicje – gospodarstwa rodzinnego i rolnika indywidualnego – mają względem siebie charakter komplementarny. Jedynie rolnicy indywidualni mogą prowadzić gospodarstwa rodzinne i odwrotnie – gospodarstwo rodzinne jest jedyną formą prowadzenia działalności rolniczej przez rolników indywidualnych. Choć nie jest to elementem definicji ustawowej, w doktrynie przyjmuje się, że rolnicy indywidualni powinni w celu prowadzenia gospodarstwa rodzinnego posiadać odpowiednie kwalifikacje, a samo gospodarstwo musi stanowić centrum ich aktywności życiowej i muszą prowadzić je osobiście lub razem z rodziną. Samo zaś gospodarstwo rolne powinno być ściśle połączone z gospodarstwem domowym .

Rolnik indywidualny nie może w zasadzie być właścicielem gospodarstwa o powierzchni większej niż 300 hektarów. Jedyny wyjątek przewiduje art. 2a ust. 1pkt 1 lit. ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego, który daje prawo powiększenia swojego gospodarstwa rolnego powyżej tego progu poprzez nabycie nieruchomości rolnej od osoby bliskiej. W takiej sytuacji jednak rolnik traci status rolnika indywidualnego, a jego gospodarstwo nie jest już uważane za gospodarstwo rodzinne w myśl obowiązującego prawa.

Gospodarstwa rodzinne w polskim systemie prawnym

Według danych GUS gospodarstwa rodzinne prowadzone przez rolników indywidualnych dominują w strukturze form prawnych przedsiębiorstw rolnych w Polsce. W 2017 r. gospodarstwa rodzinne stanowiły aż 99,7% ogółu gospodarstw w państwie polskim . Wśród pozostałych form prawnych prowadzenia działalności rolniczej należy wymienić: przedsiębiorstwo osoby fizycznej, spółkę osobową (cywilną, jawną, komandytową), spółkę kapitałową (z ograniczoną odpowiedzialnością i akcyjną), rolniczą spółdzielnię produkcyjną oraz przedsiębiorstwo państwowe. Wymienione formy mają jednak szczątkowy charakter i w praktyce nie odgrywają większej roli w ramach polskiego rynku rolnego. Pozostaje to w harmonii z art. 23 Konstytucji RP, który stwierdza, że „podstawą ustroju rolnego państwa jest gospodarstwo rodzinne”.

Z powyższej normy konstytucyjnej wynika obowiązek ustawodawcy takiego konstruowania norm niższego rzędu, by gospodarstwa rodzinne cieszyły się możliwie najszerszymi przywilejami w stosunku do innych form prowadzenia działalności rolnej. Przykładowo przekłada się to na następujące uprawnienia gospodarstw rodzinnych:

– możliwość uzyskania poręczeń kredytowych z Krajowego Ośrodka Wsparcia Rolnictwa w celu nabycia nieruchomości rolnej, która wejdzie w skład gospodarstwa rodzinnego (art. 23 ust. 3 ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa z dnia 19 października 1991 r. – Dz. U. Nr 107 poz. 464, z późn. zm.);

– pierwszeństwo w nabyciu lub dzierżawie nieruchomości rolnych z Krajowego Ośrodka Wsparcia Rolnictwa na powiększenie lub utworzenie gospodarstw rodzinnych (art. 24 ust. 1 pkt 1 ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa);

– opcjonalne zastrzeżenie, że w przetargu gruntów z Krajowego Ośrodka Wsparcia Rolnictwa mogą wziąć udział wyłącznie gospodarstwa rodzinne lub rolnicy zamierzający takie gospodarstwo utworzyć (art. 29 ust. 3b pkt 1, 2 i 3 ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa).

Zalety i wady gospodarstw rodzinnych

Wśród zalet gospodarstw rodzinnych wymienia się przede wszystkim „jedność myśli i ręki” – decyzje wraz z ich wykonaniem pozostawione są jednemu podmiotowi. Dzięki temu nie dochodzi do rozproszenia odpowiedzialności, a działania przedsiębiorcy rolnego przekładają się bezpośrednio na jego zysk. Przyczynia się to zatem do zwiększenia wydajności i efektywności produkcji. Pracownicy najemni wraz z najemnym kierownictwem nie dają takiej gwarancji, zajmując się gospodarstwem rolnym. W powszechnej opinii doktryny gospodarstwa rodzinne mają większe zdolności adaptacyjne, są bardziej odporne na kryzysy, a dzięki solidarności rodzinnej jego pracownicy są gotowi do przejściowego obniżenia swojego poziomu życia, co może uratować przedsiębiorstwo rolne przed bankructwem .

Mimo oczywistych zalet, gospodarstwa rodzinne narażone są w sposób znaczący na zawirowania rynkowe, wzrost kosztów produkcji przy odpowiednio mniejszym wzroście cen, brak dostępu do najnowszych technologii itd. Są to problemy ekonomiczne, z którymi musi się zmierzyć każde gospodarstwo rodzinne, zwłaszcza jeśli ma małą powierzchnię użytków rolnych oraz nie generuje znacznych zysków i oszczędności. Do tych problemów dochodzą jeszcze kwestie o charakterze społecznym związane z oparciem całego procesu produkcji na pracy rolnika i jego rodziny. W przypadku choroby czy wypadków losowych całe funkcjonowanie gospodarstwa rodzinnego staje przed bardzo poważnym zagrożeniem. Ponadto pracownicy gospodarstwa rodzinnego mają ograniczony dostęp do urlopów i wolnego czasu. Brakuje też następców gospodarstwa rodzinnego, ponieważ potomkowie rolników niechętnie zostają na wsi, na ogół wiążąc swoją przyszłość z migracją do miast .

Większość gospodarstw rolnych w Polsce jest bardzo mała – stanowią one około 80% całej gospodarki rolnej w Polsce. Powierzchnia aż 72% z nich nie przekracza nawet 5 ha, co skutkuje ich nierentownością. Średnia wielkość gospodarstwa rolnego według Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa to 10,5 hektara . W opinii ekspertów niewielkie przedsiębiorstwa rolne o powierzchni nawet ponad 20 hektarów nie są w stanie zapewnić satysfakcjonującego dochodu, który pozwoliłby jeszcze na niezbędne inwestycje. W polskich warunkach gospodarstwo musi mieć między 30 a 50 hektarów, aby zapewnić sobie warunki do dalszego rozwoju. Rolnicy mający dużo ziemi nie muszą wcale zatrudniać dodatkowych osób. Pracowników najemnych mogą z powodzeniem zastąpić maszynami, ponieważ posiadają odpowiedni kapitał. Prowadzi to do znacznego zwiększenia efektywności pracy – niekoniecznie w przeliczeniu na hektar, lecz w przeliczeniu na osoby pracujące w gospodarstwie .

Problemy gospodarstw rolnych w Polsce i postulat ich rozwiązania

Według raportu Fundacji Europejskiego Funduszu Rozwoju Wsi Polskiej oraz Towarzystwa Ekonomistów Polskich ponad 1,2 mln polskich gospodarstw rolnych nie zapewnia dochodów zaspokajających potrzeby rodzin rolniczych. Ta liczba przekłada się prawie na 90% wszystkich gospodarstw w Polsce, które obejmują ogółem około 50% użytkowanych gruntów. Powodem jest oczywiście zbyt mała powierzchnia uprawianych gruntów (według GUS 85% gospodarstw nie przekracza 15 hektarów ), a także niska wydajność gospodarowania z jednostki powierzchni oraz względem osób pracujących w przedsiębiorstwie rolnym. Polska jest jedynym dużym producentem rolnym w Unii Europejskiej z tak bardzo nieefektywnymi strukturami obszarowymi i ekonomicznymi na wsi . Badania GUS dowodzą, że aż 45% dochodów rolników pochodzi z dopłat unijnych, ponieważ w przeciwnym razie rolnicy musieliby samodzielnie dotować prowadzenie własnej działalności rolnej. Z danych GUS wynika również, że w 2018 r. dużych gospodarstw o powierzchni ponad 100 hektarów było 12 222. Stanowi to jedynie 0,9% wszystkich przedsiębiorstw rolnych. Unijna średnia wynosi natomiast 3,3% .

W opinii części przedstawicieli doktryny konieczna jest redefinicja pojęcia rodzinnego gospodarstwa rolnego w polskim prawie. Mówi się o rezygnacji z norm obszarowych (limit 300 ha), wprowadzeniu innych form prawnych prowadzenia rodzinnych gospodarstw rolnych (np. spółka z ograniczoną odpowiedzialnością) czy możliwości zatrudniania pracowników najemnych . Dzięki tym zmianom gospodarstwa rodzinne mogłyby dużo bardziej elastycznie reagować na zmiany społeczno-gospodarcze wokół nich zachodzące. W niniejszej pracy postuluje się jedynie rozważenie zmiany dopuszczalnej wielkości gospodarstwa rodzinnego z 300 do 500 hektarów. Wprowadzenie zmian o innym charakterze mogłoby doprowadzić do utraty charakteru i tożsamości gospodarstwa rodzinnego, które „rodzinnym” pozostałoby już jedynie z nazwy. Tymczasem powszechna mechanizacja w rolnictwie być może umożliwia rodzinom efektywne prowadzenie gospodarstw o powierzchni nawet 500 hektarów .

Powyższa zmiana stanowiłaby zachętę do większej kumulacji gruntów rolnych w Polsce, co poprawiłoby ich wydajność. W efekcie mniejsze gospodarstwa rolne, które często pozostawiane są bez następców prawnych, mogłyby łączyć się z większymi bez dotychczasowych ograniczeń. Ponadto koncentracja gruntów rolnych doprowadziłaby do wzrostu konkurencyjności polskiego rolnictwa na rynku krajowym i międzynarodowym. Gospodarstwa rolne zaczęłyby wreszcie opierać swoją działalność przede wszystkim na produkcji, a nie na sztucznym dotowaniu w formie dopłat z środków Unii Europejskiej, co wpływa na utrwalenie nieefektywnego modelu polskiego rolnictwa.

Zakończenie

Skupienie własności w ramach struktury gospodarstw rodzinnych wydaje się zatem konieczne w celu zreformowania polskiego rynku rolnego i uniezależnienia go od dotacji z Unii Europejskiej. Środki unijne prowadzą do zaspokojenia potrzeb socjalnych polskich rolników, ale mają negatywny wpływ na rynek rolny w Polsce i konkurencyjność polskiego rolnictwa. Dlatego też zmniejszenie liczby gospodarstw rolnych wraz ze zwiększeniem ich powierzchni powinno doprowadzić do naprawienia tej sytuacji.

Michał Rudowski

____________________

D. Łobos-Kotowska, Gospodarstwo rodzinne. Prawne formy organizacji, Sosnowiec 2006, s. 49–50.
W. Ziętara, Gospodarstwa rodzinne w Polsce, stan i kierunki rozwoju, „Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych” 2018, nr 4, s 93. Tekst dostępny jest pod adresem: http://dx.doi.org/10.15576/PDGR/2018.4.89, dostęp: 08.07.2020.
Tamże, s. 92.
Tamże, s. 94-95.
Tamże, s. 95-96.
M. Pielach, W Polsce rolnictwo opłaca się od 50 hektarów, https://www.obserwatorfinansowy.pl/tematyka/makroekonomia/trendy-gospodarcze/w-polsce-rolnictwo-oplaca-sie-od-50-hektarow/, dostęp: 09.07.2020.
Prowadzenie małego gospodarstwa rolnego – wady i zalety, http://akademiarolnika.pl/prowadzenie-malego-gospodarstwa-rolnego-wady-i-zalety/, dostęp: 09.07.2020.
Polskie gospodarstwa są w większości małe i rozdrobnione, https://www.sadyogrody.pl/z_innej_skrzynki/141/polskie_gospodarstwa_w_wiekszosci_sa_male_i_rozdrobnione,13384.html, dostęp: 09.07.2020.
Struktura polskiego rolnictwa na tle Unii Europejskiej, https://tep.org.pl/struktura-polskiego-rolnictwa-na-tle-unii-europejskiej/, dostęp: 09.07.2020.
M. Wołodko, Ilu rolników ma 100 ha lub więcej?, https://www.agrofakt.pl/ilu-rolnikow-100-ha-lub-wiecej/, dostęp: 09.07.2020.
B. Rakoczy, A. Bień-Kacała, Gospodarstwo rodzinne jako podstawa ustroju rolnego w świetle Konstytucji RP z 1997 r., „Przegląd Prawa Ochrony Środowiska” 2015, nr 3, s. 20. Tekst dostępny jest pod adresem: https://repozytorium.umk.pl/bitstream/handle/item/3333/PPOS.2015.028%2CRakoczy%2CBien-Kacala.pdf?sequence=1, dostęp: 10.07.2020.
K. Grotkiewicz, R. Michałek, Postęp naukowo-techniczny, a wydajność ziemi i pracy w rolnictwie, „Inżynieria Rolnicza” 6(115)/2009, s. 109-116.Tekst dostępny jest w Internecie pod adresem:https://ir.ptir.org/artykuly/pl/115/IR(115)_2538_pl.pdf, dostęp: 10.09.2020.

swiatrolnika.info 2023